BREVE HISTORIA DO DESEÑO
O deseñador non é enxeñeiro. O seu proceso de traballo é menos científico e máis intuitivo. En elo, precisamente, reside grande parte do seu éxito. Móvese entre o humanístico e o tecnolóxico, o artístico e o técnico, a socioloxía e o marketing.
O deseño é unha actividade multidisciplinar e o deseñador un xeneralista que manexa coñecementos de moitas áreas moi distintas. O seu traballo, e polo tanto os resultados do mesmo, están influídos pola súa cultura, a súa creatividade, as tendencias estéticas e, por que non, as ideolóxicas.
Este conglomerado de factores, que inflúen no traballo de deseño, son consecuencia das circunstancias en que se orixinou esta disciplina. Por iso é necesario, se se quere entender o que e o como dos deseñadores e o que e o como do deseño, sería bo empezar por un breve percorrido histórico de esta disciplina e os avatares que levaron a o que hoxe é.
Podemos dicir que o deseño é un proceso case tan antigo como a humanidade, xa que o home, dende a prehistoria, creou e construíu os seus propios obxectos. Por suposto que ese home primitivo no precisou debuxar previamente os utensilios que construía. Esa fase gráfica do deseño é posterior, e aparece cando o home se propón crear obxectos máis complexos ou con determinados valores estéticos.
Ao contemplaren os vasos gregos tan extraordinariamente decorados, ou os estampados precolombianos non podemos dubidar de que foron deseñados de forma gráfica.
En xeral, o impulso de crear formas cada vez máis fermosas para os obxectos de uso e de adorno acrecéntase coa abundancia de estes obxectos e a posibilidade de elixir entre varios coa mesma utilidade.
É evidente de que os artístas fixeron debuxos e bosquexos previos ás súas obras de arte, pero estas non foron concibidas para seren feitas en serie senón como peza única e a maioría delas non utilitarias.
Nos séculos XVII, XVIII, e XIX a fabricación seguía a ser artesanal, pero a exaltación decorativa dos deseños chegou a seren enorme, segundo os gustos imperantes na época.
Pero sen dúbida a gran impulsora do deseño en tódolos campos da súa aplicación foi a máquina, que foi a casa da revolución industrial do século XIX.
A ARTESANÍA
A produción de obxectos, durante séculos, estivo en mans, nunca mellor dito, dos artesans. Hai tres características que interesa destacar de este período.
Primeira: o obxecto artesanal era elaborado individualmente, non en serie, e polo tanto había diferenzas entre obxectos do mesmo tipo realizados por un mesmo artesán. Diferencias que podían ser debidas ás singularidades do material, ao desexo do cliente, á propia inspiración do artesán ou á súa pericia.
Segunda: o artesan mantíña co obxecto que elaboraba unha relación directa e podía modificar en calquera momento partes do mesmo.
E terceira: a evolución dos obxectos artesanais responde a un proceso que Christopher Alexander denominóu proceso "inconsciente de si mesmo". O oficio artesanal transmitíase de xeración en xeración baseándose no aprendizaxe das habilidades, no uso das ferramentas, o coñecemento dos materiais e os modelos formais do obxecto que se estaba a elaborar.
A evolución dos obxectos artesanais prodúcese porque se van introducindo pequenas adaptacións, pequenos cambios como consecuencia de novas necesidades ou circunstancias distintas nol uso do obxecto ou nos materiais empregados. Pero non existe por parte do artesán unha consciencia de evolución. Iso é algo que chegará máis tarde coa cultura do proxecto, que ten a súa orixe no Renacemento e que se desenvolve a partires da Revolución Industrial.
A REVOLUCIÓN INDUSTRIAL
Todos os descubrimentos científicos e tecnolóxicos dos séculos XVIII e XIX dan lugar a o que se coñece como Revolución Industrial. Caracterizada fundamentalmente pola aparición da máquina, la división do traballo e a produción en cadea.
Durante o século XIX os avances nas comunicacións, por tren ou barco, aceleraron e multiplicaron as relacións comerciais. O transvase de poboación rural ás cidades e la emerxencia dunha cuantiosa clase media ampliou a capacidade e ansia de consumo das poboacións. Ámbolos dous fenómenos unidos deron coma resultado un mercado moitísimo máis amplo disposto a consumir canto se producira. Demanda que o capitalismo industrial da época, recén creado, estaba disposto a satisfacer.
Había que producir rápido e, a máquina, a división do traballo e a produción en cadea constituían a resposta a esa nova necesidade.
O PROCESO CAMBIA
As tres características do proceso artesanal de produción de obxectos desaparece. Fronte á realización individualizada de cada peza aparece a produción en serie e con ela, a homoxeneización e o concepto do "estándar". A relación directa do artesán co obxecto xa non existe, agora a intermediación de unha máquina cada vez máis rápida e complexa impide que o obxecto poida ser variado ou modificado durante a súa fabricación. Estes dous cambios obrigan a que o obxecto estea perfectamente definido antes de entrar en produción. É dicir, que teña un proxecto previo. Y con el prodúcese o suficiente distanciamento entre a idea e a súa materialización como para poder cuestionar o por que do obxecto, das súas características, da súa utilidade ou da súa beleza. E así o que nunca fora cuestionado, porque formaba parte dun proceso "inconsciente de si mesmo", pasa a seren sistematicamente analizado, posto en dúbida e, finalmente, tomado coma base de todo proxecto.
Así nace o DESEÑO coma tal, é dicir, a disciplina proxectual cuxo fin é definir as características formais e estruturais dun obxecto producido industrialmente.
Todo isto, evidentemente, non pasou dun día para outro. Máis de 150 anos foron precisos para atopármonos, dende os comezos da Revolución Industrial, coa que foi comunmente aceptada como primeira relación entre deseñador e empresa. É a que en 1907 iniciaron o arquitecto alemán Peter Bebrens e AEG. O mesmo ano en que se fundou a Deutscher Werkbund co oxjetivo de promover a colaboración entre artistas e industrias. Pero antes disto, ocorreron moitas cousas que é necesario lembrar para entender mellor que é o deseño ou, polo menos, como é hoxe en día.
A chegada de estes novos xeitos de produción co conseguinte cambio nos procesos de creación dos obxectos dou lugar á aparición dun problema novo: ¿que formas debían ter estes obxectos producidos con técnicas e procesos tan distintos aos artesanais?
Durante un período inicial as industrias imitaban as formas artesanais que lles precedían, sen considerar que as novas técnicas podían precisar outras solucións. As formas simples e xeométricas impostas polas novas tecnoloxías eran consideradas de mal gusto e disfrazadas baixo recargadas carcasas de estilo ou baixo unha profusión de ornamentos superficiais. Os obxectos producidos deste xeito manifestaban un anacronismo formal e unha incoherencia estrutural que foron denunciadas por intelectuais, arquitectos e artistas da época, preocupados pola perda do bo gusto tradicional. Entre eles destacaron especialmente Pugin, Morris e Ruskin os cuais, dentro da corrente do socialismo utópico, avogaban pola volta á vida rural, fronte ao desenvolvemento caótico das cidades, e polo rexeitamento da máquina como causante de todos os males sociais e da regresión ética e estética.
A súa resistencia fracasou, pero de xeito paradoxal foron os primeiros en por as bases do que sería o movemento moderno, ao defender a sinxeleza das formas e a súa adecuación á función que teñen que cumplir, poñendo coma modelo as formas da natureza.
"O útil é fermoso", "a forma segue á función" e "menos é máis" son as tres sentencias que definen e resumen a esencia do movemento moderno, tanto en arquitectura como en deseño. O racionalismo o funcionalismo acabaron definitivamente co ornamento e constituíronse coma doutrina de un deseño que debía ser a base do progreso, dun mundo mellor e dun universo de obxectos útiles e fermosos ao alcance de todo o mundo.
Esta nova utopía xerou a época dourada do deseño, coa Bauhaus coma referente máis sinalado, e investiu á profesión dun aura case mesiánica e duna responsabilidade fronte á cultura, ao progreso e á sociedade que aínda hoxe perdura e que convén analizar.
O DESEÑO COMA CULTURA
O deseño é sen dúbida un fenómeno cultural. Dende a liberdade creativa do proxecto o deseñador proponnos novos modos de uso, os novos referentes simbólicos, invitándonos con ilo a establecer unhas relacións distintas co entorno doméstico ou urbano. O deseño é, ademais, quen configura en toda a súa variedade o universo dos obxectos artificiais que responde en cada momento ás características culturais, políticas e sociais da sociedade que o crea e que é, á súa vez, un dos medios ao través dos cales relacionámonos e comunicámonos os seres humanos.
O deseño é unha actividade multidisciplinar e o deseñador un xeneralista que manexa coñecementos de moitas áreas moi distintas. O seu traballo, e polo tanto os resultados do mesmo, están influídos pola súa cultura, a súa creatividade, as tendencias estéticas e, por que non, as ideolóxicas.
Este conglomerado de factores, que inflúen no traballo de deseño, son consecuencia das circunstancias en que se orixinou esta disciplina. Por iso é necesario, se se quere entender o que e o como dos deseñadores e o que e o como do deseño, sería bo empezar por un breve percorrido histórico de esta disciplina e os avatares que levaron a o que hoxe é.
Podemos dicir que o deseño é un proceso case tan antigo como a humanidade, xa que o home, dende a prehistoria, creou e construíu os seus propios obxectos. Por suposto que ese home primitivo no precisou debuxar previamente os utensilios que construía. Esa fase gráfica do deseño é posterior, e aparece cando o home se propón crear obxectos máis complexos ou con determinados valores estéticos.
Ao contemplaren os vasos gregos tan extraordinariamente decorados, ou os estampados precolombianos non podemos dubidar de que foron deseñados de forma gráfica.
En xeral, o impulso de crear formas cada vez máis fermosas para os obxectos de uso e de adorno acrecéntase coa abundancia de estes obxectos e a posibilidade de elixir entre varios coa mesma utilidade.
É evidente de que os artístas fixeron debuxos e bosquexos previos ás súas obras de arte, pero estas non foron concibidas para seren feitas en serie senón como peza única e a maioría delas non utilitarias.
Nos séculos XVII, XVIII, e XIX a fabricación seguía a ser artesanal, pero a exaltación decorativa dos deseños chegou a seren enorme, segundo os gustos imperantes na época.
Pero sen dúbida a gran impulsora do deseño en tódolos campos da súa aplicación foi a máquina, que foi a casa da revolución industrial do século XIX.
A ARTESANÍA
A produción de obxectos, durante séculos, estivo en mans, nunca mellor dito, dos artesans. Hai tres características que interesa destacar de este período.
Primeira: o obxecto artesanal era elaborado individualmente, non en serie, e polo tanto había diferenzas entre obxectos do mesmo tipo realizados por un mesmo artesán. Diferencias que podían ser debidas ás singularidades do material, ao desexo do cliente, á propia inspiración do artesán ou á súa pericia.
Segunda: o artesan mantíña co obxecto que elaboraba unha relación directa e podía modificar en calquera momento partes do mesmo.
E terceira: a evolución dos obxectos artesanais responde a un proceso que Christopher Alexander denominóu proceso "inconsciente de si mesmo". O oficio artesanal transmitíase de xeración en xeración baseándose no aprendizaxe das habilidades, no uso das ferramentas, o coñecemento dos materiais e os modelos formais do obxecto que se estaba a elaborar.
A evolución dos obxectos artesanais prodúcese porque se van introducindo pequenas adaptacións, pequenos cambios como consecuencia de novas necesidades ou circunstancias distintas nol uso do obxecto ou nos materiais empregados. Pero non existe por parte do artesán unha consciencia de evolución. Iso é algo que chegará máis tarde coa cultura do proxecto, que ten a súa orixe no Renacemento e que se desenvolve a partires da Revolución Industrial.
A REVOLUCIÓN INDUSTRIAL
Todos os descubrimentos científicos e tecnolóxicos dos séculos XVIII e XIX dan lugar a o que se coñece como Revolución Industrial. Caracterizada fundamentalmente pola aparición da máquina, la división do traballo e a produción en cadea.
Durante o século XIX os avances nas comunicacións, por tren ou barco, aceleraron e multiplicaron as relacións comerciais. O transvase de poboación rural ás cidades e la emerxencia dunha cuantiosa clase media ampliou a capacidade e ansia de consumo das poboacións. Ámbolos dous fenómenos unidos deron coma resultado un mercado moitísimo máis amplo disposto a consumir canto se producira. Demanda que o capitalismo industrial da época, recén creado, estaba disposto a satisfacer.
Había que producir rápido e, a máquina, a división do traballo e a produción en cadea constituían a resposta a esa nova necesidade.
O PROCESO CAMBIA
As tres características do proceso artesanal de produción de obxectos desaparece. Fronte á realización individualizada de cada peza aparece a produción en serie e con ela, a homoxeneización e o concepto do "estándar". A relación directa do artesán co obxecto xa non existe, agora a intermediación de unha máquina cada vez máis rápida e complexa impide que o obxecto poida ser variado ou modificado durante a súa fabricación. Estes dous cambios obrigan a que o obxecto estea perfectamente definido antes de entrar en produción. É dicir, que teña un proxecto previo. Y con el prodúcese o suficiente distanciamento entre a idea e a súa materialización como para poder cuestionar o por que do obxecto, das súas características, da súa utilidade ou da súa beleza. E así o que nunca fora cuestionado, porque formaba parte dun proceso "inconsciente de si mesmo", pasa a seren sistematicamente analizado, posto en dúbida e, finalmente, tomado coma base de todo proxecto.
Así nace o DESEÑO coma tal, é dicir, a disciplina proxectual cuxo fin é definir as características formais e estruturais dun obxecto producido industrialmente.
Todo isto, evidentemente, non pasou dun día para outro. Máis de 150 anos foron precisos para atopármonos, dende os comezos da Revolución Industrial, coa que foi comunmente aceptada como primeira relación entre deseñador e empresa. É a que en 1907 iniciaron o arquitecto alemán Peter Bebrens e AEG. O mesmo ano en que se fundou a Deutscher Werkbund co oxjetivo de promover a colaboración entre artistas e industrias. Pero antes disto, ocorreron moitas cousas que é necesario lembrar para entender mellor que é o deseño ou, polo menos, como é hoxe en día.
A chegada de estes novos xeitos de produción co conseguinte cambio nos procesos de creación dos obxectos dou lugar á aparición dun problema novo: ¿que formas debían ter estes obxectos producidos con técnicas e procesos tan distintos aos artesanais?
Durante un período inicial as industrias imitaban as formas artesanais que lles precedían, sen considerar que as novas técnicas podían precisar outras solucións. As formas simples e xeométricas impostas polas novas tecnoloxías eran consideradas de mal gusto e disfrazadas baixo recargadas carcasas de estilo ou baixo unha profusión de ornamentos superficiais. Os obxectos producidos deste xeito manifestaban un anacronismo formal e unha incoherencia estrutural que foron denunciadas por intelectuais, arquitectos e artistas da época, preocupados pola perda do bo gusto tradicional. Entre eles destacaron especialmente Pugin, Morris e Ruskin os cuais, dentro da corrente do socialismo utópico, avogaban pola volta á vida rural, fronte ao desenvolvemento caótico das cidades, e polo rexeitamento da máquina como causante de todos os males sociais e da regresión ética e estética.
A súa resistencia fracasou, pero de xeito paradoxal foron os primeiros en por as bases do que sería o movemento moderno, ao defender a sinxeleza das formas e a súa adecuación á función que teñen que cumplir, poñendo coma modelo as formas da natureza.
"O útil é fermoso", "a forma segue á función" e "menos é máis" son as tres sentencias que definen e resumen a esencia do movemento moderno, tanto en arquitectura como en deseño. O racionalismo o funcionalismo acabaron definitivamente co ornamento e constituíronse coma doutrina de un deseño que debía ser a base do progreso, dun mundo mellor e dun universo de obxectos útiles e fermosos ao alcance de todo o mundo.
Esta nova utopía xerou a época dourada do deseño, coa Bauhaus coma referente máis sinalado, e investiu á profesión dun aura case mesiánica e duna responsabilidade fronte á cultura, ao progreso e á sociedade que aínda hoxe perdura e que convén analizar.
O DESEÑO COMA CULTURA
O deseño é sen dúbida un fenómeno cultural. Dende a liberdade creativa do proxecto o deseñador proponnos novos modos de uso, os novos referentes simbólicos, invitándonos con ilo a establecer unhas relacións distintas co entorno doméstico ou urbano. O deseño é, ademais, quen configura en toda a súa variedade o universo dos obxectos artificiais que responde en cada momento ás características culturais, políticas e sociais da sociedade que o crea e que é, á súa vez, un dos medios ao través dos cales relacionámonos e comunicámonos os seres humanos.
DESEÑO E INDUSTRIA
Co nacemento da industria e da posibilidade de fabricar en serie, é dicir, de repetir obxetos idénticos a si mesmos un número elevado de veces, afiánzase e toma auxe o DESEÑO, de tal xeito que pode identificarse o nacemento do deseño coma tal coa revolución industrial.
A máquina desplazou an grande medida aos obreiros, a fábrica sustituíu aos talleres e obradoiros, o produto artesanal dou paso á produción industrial, e con ilo á uniformidade e decadencia dos aspectos artísticos que acompañaban á artesanía.
Como reacción contra a masificación e o empobrecemento estético da produción industrial dos primeiros tempos, aparecen certos movementos de intelectuais e artistas, que reinvindicaban a incorporación dos aspectos estéticos aos produtos industriais, o que supón unha maior dedicación e preocupación polo deseño. Estos movementos son o Arts and Crafts en Inglaterra, e o Art Nouveau en Francia, este último con grande representación en toda Europa.
A máquina desplazou an grande medida aos obreiros, a fábrica sustituíu aos talleres e obradoiros, o produto artesanal dou paso á produción industrial, e con ilo á uniformidade e decadencia dos aspectos artísticos que acompañaban á artesanía.
Como reacción contra a masificación e o empobrecemento estético da produción industrial dos primeiros tempos, aparecen certos movementos de intelectuais e artistas, que reinvindicaban a incorporación dos aspectos estéticos aos produtos industriais, o que supón unha maior dedicación e preocupación polo deseño. Estos movementos son o Arts and Crafts en Inglaterra, e o Art Nouveau en Francia, este último con grande representación en toda Europa.
O ART NOUVEAU
Este movemento , que xurde a finais so século XIX, ocúpase de que a produción industrial esqueza, de certa maneira, a súa finalidade práctica, e de que se convirta en soporte ou pretexto para as creacións artísticas . Deste xeito, os obxectos cotiáns, coma unha lámpada ou un candeeiro, transfórmanse en realizacións escultóricas, mentres a pintura se transforma en parte ornamental da decoración.
O Art Nouveau (Arte Novo ou Modernismo) crea un novo estilo artístico, pois rompe coas tendencias académicas e libérase dos modelos históricos que condicionaron a Arte.
Hai no Art Nouveau un predominio da liña curva, que proporciona ao estilo unha detrminada harmonía e movemento.O estilo adopta, ademáis novos materiais de construción, como o ferro fundido ou o cristal.
Co Modernismo a Arte faise popular, ao abarcar tanto a construción coma os obxectos de uso cotián, transformándose así en arte industrial.
Os artistas deseñan para a industria, e apréndese a empregar a máquina para que fabrique os máis fermosos obxectos.
O Art Nouveau (Arte Novo ou Modernismo) crea un novo estilo artístico, pois rompe coas tendencias académicas e libérase dos modelos históricos que condicionaron a Arte.
Hai no Art Nouveau un predominio da liña curva, que proporciona ao estilo unha detrminada harmonía e movemento.O estilo adopta, ademáis novos materiais de construción, como o ferro fundido ou o cristal.
Co Modernismo a Arte faise popular, ao abarcar tanto a construción coma os obxectos de uso cotián, transformándose así en arte industrial.
Os artistas deseñan para a industria, e apréndese a empregar a máquina para que fabrique os máis fermosos obxectos.
Figuras destacables deste movemento son Henri Van de Velde, Victor Horta, Antonio Gaudí,...
O Art Nouveau legóunos multiples exemplos dun estilo de deseño novo, que adaptóuse as características dunha época de renovación na forma e as técnicas de fabricación.
O Art Nouveau legóunos multiples exemplos dun estilo de deseño novo, que adaptóuse as características dunha época de renovación na forma e as técnicas de fabricación.
A BAUHAUS
Como o Art Nouveau, outros movementos ocuparanse do deseño, dando orixe ao nacemento da escola chamada Bauhaus.
A Staatliche Bauhaus (Casa da Construcción Estatal), ou simplemente Bauhaus, foi a escola de artesanía, deseño, arte, e arquitectura fundada en 1919 por Walter Gropius en Weimar (Alemania) e pechada polas autoridades prusianas en mans do Partido Nazi.
"Arquitectos, escultores, pintores, ... debemos regresar ao traballo manual ... Establezamos, polo tanto, unha nova cofradía de artesáns, libres desa arrogancia que divide ás clases sociais e que busca erixir unha barreira infranqueable entre os artesáns e os artistas." Walter Gropius.
Relación da Bauhaus co diseño
A Bauhaus sentou as bases normativas e patróns do que hoxe coñecemos coma deseño industrial e gráfico; pode decirse que antes da existencia da Bauhaus estas dúas profesións non existían coma tales e fueron concebidas dentro desta escola.
Sen dúbida a escuela estableceu os fundamentos académicos sobre os cales se basearía en grande medida unha das tendencias máis predominantes da nova Arquitectura Moderna, incorporando unha nova estética que abarcaría todos os ámbitos da vida cotiá: "dende a cadeira na que vostede se senta até a páxina que está lendo" . Heinrich von Eckardt.
Dada a súa importancia, as obras da Bauhaus en Weimar e Dessau foron declaradas como Patrimonio da Humanidade pola Unesco en 1996.
A Staatliche Bauhaus (Casa da Construcción Estatal), ou simplemente Bauhaus, foi a escola de artesanía, deseño, arte, e arquitectura fundada en 1919 por Walter Gropius en Weimar (Alemania) e pechada polas autoridades prusianas en mans do Partido Nazi.
"Arquitectos, escultores, pintores, ... debemos regresar ao traballo manual ... Establezamos, polo tanto, unha nova cofradía de artesáns, libres desa arrogancia que divide ás clases sociais e que busca erixir unha barreira infranqueable entre os artesáns e os artistas." Walter Gropius.
Relación da Bauhaus co diseño
A Bauhaus sentou as bases normativas e patróns do que hoxe coñecemos coma deseño industrial e gráfico; pode decirse que antes da existencia da Bauhaus estas dúas profesións non existían coma tales e fueron concebidas dentro desta escola.
Sen dúbida a escuela estableceu os fundamentos académicos sobre os cales se basearía en grande medida unha das tendencias máis predominantes da nova Arquitectura Moderna, incorporando unha nova estética que abarcaría todos os ámbitos da vida cotiá: "dende a cadeira na que vostede se senta até a páxina que está lendo" . Heinrich von Eckardt.
Dada a súa importancia, as obras da Bauhaus en Weimar e Dessau foron declaradas como Patrimonio da Humanidade pola Unesco en 1996.